Туй

Кызыл балчыклы яр астында чишмә челтери. Нәни генә, гади генә. Идел дә юл алмый аңардан, Чулман да, Агыйдел дә... Әмма шомарып беткән ташлар арасыннан тыелгысыз, ашкынулы бер дәрт белән тибүендә шундый куәт, шундый ныклык! Үҗәт булмаса, көчле булмаса, ничек ярып чыгар иде ул бу биек ярларны?

Кулым белән чишмә типкән урынны каплап торам. Салкыны җелекләргә үтәрдәй су бармак араларыннан, читтән саркып ага бирә. Нинди кодрәт, нинди гайрәт синдә? Җир астында нинди юлларың бар? Күзгә күренмәгән нинди серләрең бар? Төптә ташлар арасына кысылып калган көмеш тәңкәләр ялтырый. Кемнәр нинди уйлар белән килде икән сиңа?

Ага да ага чишмә. Челтер-челтер... «Килерләр дә, китәрләр дә... Ак уйларын күкрәгемә алам, караларын күңелләрдән юам... Ыгы-зыгылардан арын, иркен итеп һавамны сула, ю битеңне чиста суым белән, сөйлә сүзең, алып китәм үзем белән...» – дисеңме?

 

– Әткәй, әнкәй, мин кияүгә чыгам!

Әсмабикә апа, Гарифҗан абзый, Луиза өчәүләп, кичке ашны ашап утыралар иде. Кызлары уйламаганда-көтмәгәндә шулай дип ярып салгач, ата белән ана капкан азыкларын йота алмый аптырап калдылар.

– Бәй, бәй, кызым, бер дә сөйләнгәнең юк иде ләса! – Иң тәүдә Әсмабикә апа һушына килде. – Кемгә? Шакир малаенамы?

– Шуңа.

– Кайчан чыгасың инде?

– Августта – туй!

Гарифҗан абзыйның сул кашы сикереп куйды. Ана кеше шаккатып, бот чапты.

– Әтәйдән сорау юк, инәй белән киңәшләшү юк! Ходайның бирмеш бер көнендә тот та «кияүгә чыгам» дип әйт, имеш! Аны уен эш дип беләсеңме әллә? Кая ашыгасың? Егермең яңа тулды. Апаларың, әнә, соңрак чыгышып та: «Иртә чыкканбыз кияүгә, азрак торасы булган», – дип үкенеп бетә алмыйлар!

Әнкәсенең бер тезә башласа, тиз генә туктый алмасын белгән кыз каршы төште:

– Алия апаның да, Кадриянең дә зарланганнарын ишеткәнем юк. Элек атна саен кайтып урыйлар иде, кияүгә чыккач, эз-юллары да юк, отпускларында да ирләрен саклап яталар. – Аннары әткәсенә карады. – Син нәрсә дисең соң, әткәй?

Гарифҗан абзый бер әйтсә, берәгәйле әйтә торган кеше һәм аның һәр сүзе гаиләдә закон иде. Ул ашыкмады. Тәлинкәсендәге ашын ашап бетерде. Кулларын тастымалга сөртеп, амин тотты. Луизаның бите ут капкандай кызыша башлады. «Йә инде, – дип уйлады ул, сабырсызланып, – әйт инде бер сүз!» Эчендәге ялкынга түзә алмыйча сикереп торып, бушаган савыт-сабага тотынды.

– Шакирлар туганлашмаслык нәсел түгел, – диде әткәсе һәм элгечтәге түбәтәен алып чыгып китте.

Әсматтәйнең үз кайгысы – кайгы: авызы ерылган кызга сынаулы караш ташлап сорашырга кереште:

– Нигә ашыгасың соң, кызым, тагын берәр ел эшләмисең? Өс-башыңны да карар идең. Илшатыңның да укып бетерергә ике елы бар. Егетләргә ни аларга, өйләнергә кирәк инде. Башыңны әйләндергәндер. Ә дөнья көтә башлагач, бөтен авырлык хатын-кыз җилкәсенә өелә. Әнкәй әйткән ие диярсең әле менә! Кайда яшәргә уйлыйсыз? Шакир, малаена дип, өй сала икән дигән сүз йөри дә ул, алдагысын Алла белгән. Бианай белән яшисең киләмени? Нинди әйбәт бианай да үз анаң кебек була алмый инде ул...

Аннан тавышын акрынайтып:

– Ул-бу булдымы әллә, кызым? Сөйлә, курыкма! – диде.

– Ничек инде «ул-бу»?!

– Андый-мондый хәл, дим...

Әнкәсенең ни әйтергә теләгәне кызга көчкә барып җитте. Үпкәләп, рәнҗи язып:

– И әнкәй, бигрәк инде син! – диде һәм юа башлаган калак-чәнечкеләрен ташлап чыгып йөгерде.

– Шөкер, – дип, җиңел сулады Әсмабикә апа. Кызының күңелен кырса-кырды, аның урынына җаны тынычланды. Кыз бала – учтагы утлы куз, авылда, әнә, әле берсенең, әле икенчесенең яманаты чыгып кына тора. Бер карасаң, китүе хәерле дә. Шул малай белән әллә җиде, әллә сигез ел йөриләр бит инде. Ярар, юньле ата-ана баласы. Шакир – урманчы, Фәйрүзәсе хисапчы булып эшләп, пенсиягә чыкты. Дөньялары, йорт-җирләре җитеш, һәммә кеше тигез дип өйрәтсәләр дә, беркемнең дә газиз баласын нигезсез, көнсез-җирсез гидайга биреп җибәрәсе килмәс. Балалар йөрешә башлаганнан бирле сынап, искә алып килә, начар сүз ишетелгәне юк алай. Өч чакрымга сузылган авылның төрле башларында яшиләр, әмма авыл авыл инде – югары очта төнлә «уф» дисәләр, иртәнгә үк түбән очка ишетелә. Очрашырга туры килсә, Фәйрүзә үзен корырак тота-тотуын да, ярар, малай инәсе шулайрак була инде. Аларны – гөбернатор, кыз инәсе качып ятар, диләрме әле?

Әсматтәйнең йөгерек уе шунда ук туй кирәк-яракларына күчте. «Ярар, без дә төшеп калганнардан түгел, сынатмабыз, Аллаһы боерса. Сандыгы тулы инде, кибеттә эшләгәндә, тауар очсыз, акча бар чакта ук тутырып-хәстәрләп куйдым, башым эшләп. Шулай да тагын биш-алты метр ситса, ике-өч метр сатин, ефәк күлмәклек алганда мишәйт итмәс. Кодагыйга бүләккә күлмәк кырына затлы яулыкмы, шәлме дә куярга кирәк. Ни дисәң дә, Илшат – төпчек малай, бергә яшәселәр. «Институтны бетерәм дә әтәй урынына, үзебезнең урманга кайтам», – дип әйтә диләр бит. Югары сорт оны азайды, шул кирәк. Бәлешкә һәйбәт дөге, күрәгә-йөземен, сары майларын әзерлисе бар. Йомырка җитмәсә, сатып алырга туры килер. Иткә кытлык юк, сугымлык башмаклары бүген тотып суярлык, аңа тимәсәләр дә аптырыйсы түгел, бүлтерекләре өчәү-дүртәү, үрдәк-казы, күркә-чебешләре ихата тулы, августка кадәр вакыт бар, менә дигән симерерләр, Аллаһы боерса!

Һи-и-и, менә исенә төште. Сания карчыкка хак биреп, нечкә генә йоннан бер-ике пар пирчәткә дә бәйләтеп алырга кирәк – шофёрларның ничәү буласы тәгаен билгеле түгел, запас зыян итмәс. Хәзер яшьләр бәйләнгән пирчәткә киюен кими дә инде, әйдә, бездән калмасын, гадәте шулай булгач. Тагын нәрсәләр? Ярар, тора-бара хәтерләр әле, шөкер, беренче кыз бирүләре түгел ләса, төпчекләре канатланырга тора. Олы кызлары, күз тимәсен, матур гына яшәп яталар, бая телгә алуы сүз уңаеннан гына иде, кайтып зарланганнары юк алай. Үзләре исән-сау чагында Луизаларын аткара алсалар – бик һәйбәт, бик хуп, мая бар чагында тәвәккәлләргә кирәк».

Әсмабикә түти шкафтан хат язарга дип саклап тоткан дәфтәрен, конвертлар алды: «Бүгеннән дә калмый кызларга хат язарга кирәк,– дип уйлады ул.– Туй көне билгеле түгел, шулай да читләтебрәк, уратыбрак белдереп кую зыян итмәс. Ишетә, әзерләнә, җыена торулары хәерле».

– Сөйләштеңме? Ризалармы?– Кичен клубта очрашкач, Илшатның башлап әйткән сүзе шул булды.

Луизаның аны үчеклисе килеп китте. Кайгылы төс белән башын иде.

– Нәрсә? Каршылармыни? – диде коты очкан егет һәм аны җилтерәтеп дигәндәй тышка алып чыкты. – Нигә риза түгелләр? Йә, сөйлә инде!

Луиза кәефе бозылган Илшатка елмаеп карап торды-торды да кычкырып көлеп җибәрде.

– Исәркәем, нишләсеннәр инде риза булмыйча, ризалар, ризалар!

– Ну сине! – Илшат куанычына чыдый алмый, кызны кочаклады.– Алдашып торганың өчен нишләтергә сине? Күтәреп, әнә тегендә-ә буага алып барып ыргытыйммы? Бакалар янына, кашыкбашлар оясына?

– Хатынсыз каласың килсә, ыргыт! – диде Луиза, көлеп.

– Юу-ук инде әй, хатынсыз булмый! Хатын кирәккәнгә өйләнәбез бит! – Ул кызның колагына нидер пышылдады. Луиза егетне этеп җибәрде:

– Абау, оятсыз! Кияүгә чыгам диген инде менә шушыңа!

– Ярар, ярар, шаяртам гына бит, – диде Илшат һәм аны яңадан кочагына алды. Луиза да карышмады. Шуны гына көткән егет:

– Ә мин шаяртмыйм! – диде. Икесе дә көлеп җибәрделәр.

– Син үзеңнекеләр белән сөйләштеңме соң? – диде Луиза, бераз тын торгач.

– Беләсең бит, алар үзләре үк мине өйләнергә кыстыйлар иде. Әйтүем булды – әни шатлыктан чүт еламый, әти дә риза. Мине шәһәрдә бозылып эчәргә сабышыр йә берәр марҗага күзе төшәр дип куркалар. Киленнәрдән бәхет бар бит аларның.

– Нигә?

– Куй, күңелсез нәрсәләр хакында сөйләшмик, матурым! Синең «дипломатический переговорлар» ничек үтте – шуны сөйлә.

– Ничек курыкканымны белсәң?! Әйткәч тә, башта аптырап калдылар. Әнкәй сораша инде, әткәй эндәшми. Нәрсә дип әйтә дип, йөрәгем туктый язды. Әткәйнең характерын беләсең ләса!

– Минем бабай нәрсә диде соң?

– «Туганлашмаслык нәсел түгел», – диде, әйкәем.

– Һа-а, бабай үзе шулай дип торганда, ничек чыкмыйсың инде миңа, ә? Беләсең килсә, авылда бер егетне эләктерәсең!

– Шулай, шулай. Бераз мактанчыклыкны исәпкә алмасаң, бөтенләй шәп! Кайда яшәрбез, шуны уйлыйсыңмы, яшь кияү?

– Әйттем бит, ятактан бүлмә булачак, дидем. Комендант үзебезнеке. Күз алдыңа китерәсеңме, икебезгә – бер бүлмә! Туй акчасына ки-иң карават сатып алабыз.

– И-и шушыны, – диде кыз. – Караватка хәтле суыткыч алыр идек әле. Һәм, гомумән, әлеге моменттан без туй турында уйлый башларга тиеш. Ә синең башыңда гел тузга язмаган нәрсәләр! Миңа – күлмәк, туфли, сиңа – костюм кирәк, йөзекләр, кыңгыраулар, тасмалар, шаһитлар, плакатлар, лотереягә – вак-төяк...

– Җитте, җитте! – Илшат Луизаның авызын каплады. – Табарбыз, матурым, алырбыз, бар да булыр. Юкка кайгырма. Тирә-якта бер туй ясарбыз! Һәм, гомумән, үзең әйтмешли, шатлан, сөен – безнең гомернең иң ямьле вакытлары әле, әйеме? Әнә, сандугачларны тыңла әле – ничегрәк өздерәләр!

Аның шулай диюе булды, буада саташкан бака бар дөньяны сискәндереп бакылдап куйды. Яр буендагы өянкегә сөялгән яшьләргә бу бик кызык тоелды, ахры, җылы июнь төненең бәрхет караңгылыгы эченнән аларның көлешкән тавышлары әллә күпме ишетелеп торды.

 

Бер-ике атнадан: «Шакир малаена Гарифҗан кызын сөйләшкәннәр икән, туйны август ахырына билгеләгәннәр, зурдан купмакчылар икән», – кебегрәк хәбәрләр телгә менде. Чынлап та, ике гаилә дә төпчекләрен башлы-күзле итәргә җыена, елның да кулай вакыты: алар саранланмыйча, мул, иркен кыланып, яшерен ярышта кайсысы да ал бирмәскә ниятләп, утау-печәннәрне тиз-тиз аткарып, көн йокламый, төн йокламый туйга әзерләнә башладылар.

Авылда иң биек өй Шакирныкы иде, туй алдыннан түбә калаен ялтырап торган ап-ак буяуга буяп җибәргәч, ул тагын да биегәебрәк, күркәмләнебрәк киткән кебек булды. Хуҗага бу гына аз тоелды, ул тирә-якта булмаганча иттереп, тәһарәтханә ясады, аның бер ягын ирләргә, икенчесен хатын-кызга тәгаенләп, ике бүлемле итте, электр үткәрде, өй күтәрмәсеннән ак плитәләрдән юл-сукмак сузды – патшалар да җәяү йөри торган җиргә ялантәпи барырлык булды. Гарифҗан абзый исә киләсе елга дип уйланган мунчасын быел күтәрде, урам якка тимер баганалар утыртып, яңа капкалар эшләтте. Луиза капкаларны ачык зәңгәр төскә буяды, урталарына пар ак күгәрченнәр төшерде.

Аналарның мәшәкатьләре исә тавык чүпләсә дә, бетәрлек түгел, тагын да күбрәк, тагын да борчулырак, җаваплырак. Эш күп, әмма Илшатның әнисе Фәйрүзә апа шатлыгыннан кайда басарга белми, туй хәбәренә иң сөенгән кеше дә, бәлки, ул булгандыр. «Шул кызның аяк атлашларына хәтле яратам, бигрәкләр дә сөйкемле сөяк», – дип, җае чыкканда, сүз кыстыра килгәләүләрнең, теләгән теләкләренең дә файдасы тигәндер. Күз алдында үскән тыйнак, басынкы кызны Илшаты белән йөри башлаган чаклардан ук үз итеп, балаларга күңеленнән генә фатихасын биреп куйды ул. Сизә: Луиза аның улына акыллы хатын, үзләренә итагатьле килен булачак. Күрше-тирә, кеше арасында әйбәт, тату итеп яшәүгә, шаулатып-гөрләтеп туен үткәреп, кода-кодагыйларың белән аш-суга йөрешүгә ни җитә! Өч баласын башлы-күзле итеп, кода-кодагыйлардан уңмадылар алар. Бердәнбер кызлары дөнья читенә, Камчатка урысына кияүгә чыкты. Анысы гына җитмәгән, егерме сигезгә җитеп тә өйләнми йөргән уллары, сеңлесенең туенда кодача марҗага күзе төшеп, ике-өч ай дигәндә, өйләнешеп тә куйдылар. Яшәүләре ярыйсы инде, шунысы йөрәкне кыра: елына бер кайталар, рәхәтләнеп сөйләшеп тә утыра алмыйлар. Фәйрүзә апа урысча белми түгел, бөтен Марианна, Тропиканкаларны карап барган кеше ул, тик сөйләшә башласаң, кирәк сүзе искә төшми дә куя бит, каһәрең, торасың аннан: «Невестушка, принеси из мунчы кисәү деревосын»,– диеп.

Әмма җанын иң әрнеткәне, шырпыдай кадалганы – уртанчы уллары Айрат белән килене Розаның тормышлары. Шуларны уйлап агармаган чәче калмагандыр. Хәзер килеп, Илшатның туена чакырыргамы-юкмы дип, башы катты. Туй тиклем туйга чакырмасаң, килешми, чакырсаң, нинди җәнҗал чыгарырлар дип, «дер» калтырыйсың. Шәһәр кызы Роза танышырга кайткан көннән үк холкын күрсәтә башлаган иде, әле дә һич ипләнердәй күренми. Аена берме-икеме кайтып китәләр, шунда да бер-бер мөгез чыгармый калмый инде ул. Йә пешергән ашны ашамый, калагын ташлап торып китә, йә һич сәбәпсезгә үпкәләп, бүлмәсенә бикләнә. Фәйрүзә апа аның җаена да торып карады: «Болай булмый бит, кызым, мин сезгә катышмыйм, эшләгән эшеңне яманламыйм, явыз уем юк, әйбәтләп кенә яшик әле», – дип әйтеп тә карады, юк инде, ана сөте белән кермәгәнне, тана сөте белән керәчәк башы юк. Ахырда, Шакир абый Айратның үзенә генә туры китереп әйтте: «Булмаса, еш кайтабыз дип этләнмәгез, улым, – диде. – Сез китү белән әниегез урынга егыла, минем дә кулдан эш китә. Күрше-күләннән яхшы түгел. Рас үзең сайлагансың, икегез килешәсез икән, шул шәһәрегездә яшәгез инде, без сезнең арагызга керергә теләмибез», – диде. Менә шул сөйләшүдән соң әллә үпкәләделәр, ике-өч айлап күренгәннәре дә юк, хат та язмыйлар.

Фәйрүзә апа белән Шакир абый, хәтсез генә баш ваткач, уйлашкач-киңәшләшкәч, бөтенләй бозылышып бетүдән куркып, аларга да туй хәбәрен җиткереп, хат язып салдылар.

Дәвамы бар.

 

 

 

Чыганак: kazanutlary.ru