ЯЗМЫШ СЫНАВЫ

Үз бүлмәлә­ренә кайт­кач, ба­бай­лар йо­ла­сы бу­ен­ча, күргәне бул­ма­са да, ише­теп бел­үенчә, зур тас алып кил­де, улын әйбәтләп юды. Сте­на­да эле­неп тор­ган ма­тур күлмәк белән кос­тюм-чал­бар­ны ки­дер­де дә кой­ка­га су­зып сал­ды. Күз алдын­да аның яшь­ле­ге, як­ты дөнь­я­ның ни икә­нен аң­ла­мый­ча үлеп киткән улы һәм за­я­га уз­ган ун ел го­ме­ре ята. Ил­дус үзе дә юы­нып кы­рын­ды, Та­һир кал­дыр­ган ки­емнәр­не ки­еп ал­ды. Бу юлы сөенмә­де, очын­ма­ды, йөрәк тү­рендә буш­лык иде. Ба­ла тө­рергә дип өр-яңа ак җәймә то­тып кергән Ни­на апа аны та­ны­мый тор­ды: күр­че, нин­ди чибәр адәм икән бит, мо­ңа тәр­бия белән җы­лы­лык җит­ми, акыл­лы ха­тын ку­лын­да ир асы­лы­на әйләнәчәк әле бу. Аз­гын Мө­нирә бер дигән ирен ха­рап ит­те… Ни­на апа авыл ягы­на кай­ту­чы ма­ши­на да бе­лешеп куй­ган икән, елый-елый оза­тып кал­ды. «Эх, мес­кеннәр, Мө­нирә­се кай­да йө­ри­дер та­гын?»
Мө­нирә исә са­бан­туй­га кайт­ты да та­гын бер ат­на­га кал­ды. Са­бан­туй­да класс­таш­ла­рын оч­рат­ты, читтән генә Таһир­ны күзәт­те: гайрә­те та­шып тор­ган, озын ка­лын гәүдә­ле ир асы­лы, чибәр­ле­ге ба­шың­ны югал­тыр­лык. «Ах, ку­е­ны­на бер генә бул­са да ке­реп чу­мар­га!» дип хы­ял­лан­ды Мө­нирә. Бү­ген класс­таш­лар Та­һир­лар өендә җый­на­ла иде, «ни бул­са да ба­рам, ку­ып чы­гар­мас­лар әле», дип, Мө­нирә дә алар­га җы­ен­ды. Күз тө­бендә­ге күк фо­нарь­ны бик ях­шы­лап сы­ла­ды, ире­ненә ут янып тор­ган кы­зыл ин­нек сөрт­те, яшь кыз­лар­дай
кыс­ка итәк ки­еп җибәр­де, са­лам тө­сендә­ге чәч­не ка­бар­тып куй­ды. Үзенчә бик канә­гать бу­лып, кич­ке як­та класс­таш­лар җы­ел­ган җиргә ул да ки­леп бас­ты. Мо­ны көтмәгән иделәр,
шым бул­ды­лар. Ике дус­ның ара­сы­на кем кергә­нен ба­ры­сы
да беләләр иде. Бө­те­не­се җы­е­лып беткәч, Та­һир­лар өенә юл
ал­ды­лар. Тыш­тан ук ма­тур, би­ек йорт­ның эче та­гын да матур бу­лып чык­ты: чәчәккә кү­мелгән ир­кен бүлмәләр, ях­шы
җи­һаз­лар ба­ры­сы зә­вык белән эшләнгән, шәһәр фа­ти­рын­нан
һич ким тү­гел. Зал­ның бу­ен­нан бу­е­на өстәлләр әзерләнгән,
өс­те ту­лы зат­лы ри­зык­лар. Ху­җа­лар шат­ла­ны­шып, кө­лешәкө­лешә ку­нак­лар­ны кар­шы ал­ды­лар. Әл­фия бе­раз та­за­ра
төшкән, шу­лай да чибәр­ле­ге та­гын да ныг­рак үзенә җә­леп
итә. Та­һир җай чык­кан са­ен Әл­фи­я­се­нең би­ленә ку­лын салды, аны­сы да ире­нең кул­тык ас­ты­на ке­реп, сы­е­нып кы­на
тор­ды. Мө­нирә­не күргәч, ел­ма­ю­ла­ры сы­пы­рып ал­ган­дай
бул­ды, кәефлә­ре китсә дә, ке­шегә сиз­дермәскә ты­рыш­ты­лар.
Мө­нирә мо­ны үзе дә сиз­де, тик ба­шын җүләргә са­лып, бер­ни
бул­ма­ган­дай ке­реп утыр­ды. Ке­ше белән бергә аша­ды, бергә
эч­те, эчкән са­ен ка­ны кай­на­ды: бу йорт та, Та­һир да – ба­рысы да аны­кы бу­лыр­га ти­еш иде, шу­шы җирән мар­җа тар­тып
ал­ды. Мө­нирә әллә нин­ди хисләргә би­ре­леп, май­лан­ган
күзлә­рен Та­һир­дан ала ал­ма­ды.
Та­һир­ның йөрә­ге че­ме­теп куй­ды. Ал­ла сак­ла­сын, монда да берәр эт­лек эшләп китмә­сен та­гын. Әл­фи­я­сен сак­лап
ка­лыр­га теләгәндәй, үзе дә сизмәстән, аның иң­ба­шын­нан
кы­сып куй­ды, үре­леп чигә­сеннән үп­те. Әл­фия дә иренә назлы, сөю ту­лы ка­раш таш­ла­ды. Алар бер миз­гелгә өй ту­лы
ку­нак­ла­рын оны­тып, бер-бер­се белән ма­вы­гып уты­ру­ла­рын
си­зеп кө­леп куй­ды­лар, Та­һир өстәл ас­тын­нан гы­на ха­ты­нының ку­лын кыс­ты.
Мәҗ­лес үз көенә гөр­ли бир­де. Җыр­ла­шып, би­е­шеп алды­лар. Шак­тый исергән Мө­нирә те­геләй дә бо­лай бол­га­нып
йө­ри баш­ла­гач, ике­ту­ган ти­еш­ле абый­сы, ке­ше өендә та­выш
чык­кан­чы дип, этә-төртә аны алып чы­гып кит­те. Исе­рек
Мө­нирә юл бу­е­на сү­ген­де, ар­ты­на әйлә­неп яна­ды: «Чу­кынды­рам мин аның җирән мар­җа­сын, менә кү­рер­сез, Та­һир
ба­ры­бер ми­не­ке бу­ла­чак!».
Мө­нирә өйгә кергәч тә ты­ныч­ла­на ал­ма­ды:
– Чу­кын­ды­рам мин ул җирән мар­җа­ны, озак яшәм­әячәк,
мин әйт­те ди­яр­сең!
Әни­се:
– Җит­те, ба­лам, җит­те. Шул Та­һир дип, бер гө­наһ­сыз
Ил­дус­ның ба­шы­на җит­тең, га­рип ба­ла тап­тың да таш­ла­дың.
Ни үзең ке­шечә яшә­ми­сең, ни ми­ңа ты­ныч­лап яшәргә бир­мисең. Си­нең ар­ка­да ке­ше ара­сы­на чы­гар­га оя­лам. Ин­де та­гын
нин­ди эт­лек уй­лап тап­тың? Кермә ке­ше га­илә­сенә, алар авылда бер ма­тур пар, бер-бер­се өчен үлә язып то­ра­лар. Син генә
уең­да гел эт­лек йөртә­сең, – дип өзгәлән­де.
– Алар бә­хет­ле, ә мин го­мер буе шу­лай тил­ме­реп, ту­лай
то­рак­та, исе­рек, са­сы­лар янын­да яшәргә ти­еш­ме?
– Үзең сай­ла­дың шун­дый тор­мыш­ны, бур белән ал­дакчы­ның го­ме­ре кыс­ка….
Мө­нирә кул гы­на селтә­де дә тәгәрәп йо­кы­га кит­те.
Мәрь­ям апа Ил­дус ки­я­вен бик жәл­ли, аның рәнҗү­ле караш­ла­ры белән оч­раш­мас­ка ты­ры­ша, үзе­нең аның ал­дын­да
га­еп­ле икә­нен дә та­ный, тик ни дә бул­са үзгәр­тергә генә соң
шул. «Я Раб­бем, үзең ки­чер без­нең гө­на­һа­лар­ны!» Мәрь­ям
апа шу­лай дип көн дә Хо­дай­га ял­вар­ды.
* * *
Са­бан­туй­лар үтеп, ку­нак­лар­ны озат­кач, Та­һир Чал­лы­га
кит­те. Бар­лык эшлә­рен бе­тергәч, Ил­дус­ны алыр­га дип, ту­лай
то­рак ишек тө­бенә ки­леп тук­та­ды. Вах­та янын­да утыр­ган
утыр­ган олы яшьтә­ге апа­га:
– Исән­ме­сез, мин Ил­дус­ка, – дип, ел­ма­еп эндәш­те. Апа
ке­ше си­ке­реп тор­ды:
– Син әллә авыл­даш дус­ты­мы?
«Ә­йе», ди­югә, Ни­на апа елый-елый бул­ган хәлләр­не
сөйләп бир­де, аны тың­лап тор­ган Та­һир­ның йө­зе тар­ты­лып
агар­ды.
– Син бар, ку­ып җит, күптән тү­гел кит­теләр, – дип озатты аны Ни­на апа. Та­һир ма­ши­на­сы­на утыр­ды да, бар кө­ченә
газ­га бас­ты. Юл­ти­мер бо­рыл­ма­сын үтеп, бе­раз ба­ру­га, ак
төргәк күтә­реп ат­ла­ган ке­ше кү­рен­де. Та­һир аның ал­ды­на
ма­ши­на­сы белән ки­леп тук­та­ды, си­ке­реп тө­шеп, Ил­дус кулын­нан ба­ла­ны ал­ды, арт­ка су­зып сал­ды, Ил­дус­ны үз кы­рына утырт­ты. Алар берсүз­сез авыл­га кай­тып җит­теләр.
– Ту­ры зи­рат­ка алып бар, – ди­де Ил­дус, Та­һир кар­шы
килмә­де. Аны зи­рат­та кал­дыр­ды да, үзе авыл­га то­рып чапты, бе­раз­дан ка­бер ка­зыр­га бер­ничә ке­ше, авыл со­ве­ты
рәи­сен алып кил­де. Бу хәбәр­не ише­теп, Ил­дус­ның әти­се дә
мул­ла белән ки­леп җит­те. Ба­ла­ны йо­ла­га ту­ры ки­те­реп күмделәр. Ил­дус бер­кемгә күтә­ре­леп ка­ра­ма­ды, бер­кем белән
сөйләшмә­де.
– Улым, әйдә, өйгә кай­тыйк, – дип, әти­се улы­ның иңенә
ку­лын сал­ды, Ил­дус баш кы­на сел­ке­де.
– Сез кай­ты­гыз, үзем ка­рар­мын, – дип, Та­һир ба­ры­сын
да кай­та­рып җибәр­де, үзе са­быр гы­на бер читкә ба­рып басты, дус­ты­на хуш­ла­шыр­га ирек бир­де.
Ил­дус кеч­кенә ка­бер ал­ды­на тезлән­де, аның туф­ра­гын
ти­гезләп сый­па­ды, «ул ка­раң­гы­дан кур­ка, кур­ка», дип, үзе
улы белән бергә ке­реп ятар­дай бул­ды. Түзә ал­мый үк­сеп
елап җибәр­де:
– Ки­чер, ба­лам, ки­чер, мин га­еп­ле си­нең ал­да. Бу дөнь­яда бер­ни аң­ла­ма­дың, бер рәхәт күрмә­дең, те­ге дөнь­я­да бәл­ки
рәхәт та­бар­сың. Уры­ның оҗ­мах­та бул­сын!
Бер читтә тор­ган Та­һир­га да бик авыр иде, дус­ты ал­дында ул да үзен бик га­еп­ле са­на­ды. Ничәмә ел­лар дус­ты­ның
яз­мы­шы белән кы­зык­сын­ма­вы, аны элегрәк эзләмә­ве, ин­де
эзләп тап­кач, соң­га ка­луы өчен үзен битәрлә­де. «Нишләп соң
әле без бер юнь­сез ха­тын ал­дын­да тез бө­геп, дус­лы­гы­быз­ны,
тор­мы­шы­быз­ны җи­ме­рергә юл куй­дык, ник ха­та­лар­ны вакы­тын­да төзәтмә­дек, бер-бе­ре­безгә кул суз­ма­дык? Бо­лар­ны
аң­лар өчен шу­шы ка­бер өс­тенә килү кирәк иде­ме­ни соң?»
Та­һир да Ил­дус яны­на ки­леп тезлән­де, үзен кул­га алырга ты­ры­шып:
– Әйдә, дус­тым, өйгә кай­тыйк, иртәгә үзенә ала­чык­та
ма­тур итеп читән яса­тыр­быз, язу­ын үзең язар­сың. Әйдә,
безгә кай­тыйк, – ди­де.
Ил­дус көч-хәл җирдән күтә­рел­де, теләр-теләмәс Та­һирга ияр­де.
Иртән Та­һир белән Әл­фия йо­кы­дан тор­ган­да, Ил­дус
уры­нын­да юк иде. Әл­фи­я­нең со­рау­лы ка­ра­шы­на Та­һир:
«Ул зи­рат­та бу­лыр­га ти­еш», – дип җа­вап кай­тар­ды. Чын­лап
та, Та­һир килгәндә, Ил­дус шун­да иде. Ул ар­ты­на бо­ры­лып
ка­ра­мый гы­на:
– Ми­ңа юан сөян ага­чы кирәк, үзем ки­сеп алып кайтам, – ди­де. Икәүлә­шеп ур­ман­нан Ил­дус теләгән агач­ны кисеп алып кайт­ты­лар. Ил­дус аша­вын да аша­ма­ды, йок­ла­ма­ды,
ба­шын күтәрмә­де, ке­ше белән сөйләшмә­де, шул агач­ны чо­кыды да чо­кы­ды, үзал­ды­на һа­ман улы белән сөйләш­те. Та­һир
аның бер пы­чак белән ин­тег­үен күргәч, җай­лы инст­ру­ментлар алып кай­тып бир­де, Ил­дус мо­ңа ба­ла ке­бек сөен­де.
Та­һир белән Әл­фия бер кичтә икәүләп сөйлә­шеп ят­тылар.
– Син, әни­се, иртәгә бә­леш сал әле, мун­ча да ягыйк,
мин Ил­дус­ны алып кай­тыйм, алай­са, бө­тенләй үз эченә
биклән­де.
– Нин­ди кыз­га­ныч яз­мыш! Та­һир, без си­нең белән шундый бә­хет­ле, ан­дый бә­хет­сез ке­ше ал­дын­да үз бә­хе­теңнән
үзең оя­лыр­сың.
– Әйе, әни­се, тук­тап уй­ла­ныр­га ва­кы­ты­быз да юк, безгә
биргән бә­хет өчен Хо­дай­га шө­ке­ранә кы­лыр­га да оны­та­быз
шул. Без бә­хет­ле, әни­се, мин си­не ел­дан-ел ныг­рак яра­там,
мин бу дөнь­я­ны синнән баш­ка күз ал­ды­ма да ки­терә алмыйм. Кыз­га­ныч, җыр­лый бел­мим, мин си­нең яшел күзләреңә ба­гыш­лап җыр­лар идем: «си­не югалт­кан көн­не үк мин
үләр­мен, ах­ры­сы»…
– Ал­ла сак­ла­сын, Та­һир­ка­ем, ял­гыш та ан­дый сүз сөй­ли
күрмә, без си­нең белән кар­тай­ган­чы яши­без дә бер көн­не
үлә­без.
– Юк, карт­лар әйтә, бә­хет­ле ир ха­тын­нан ал­да үлә, ди.
Кая, кил әле, юк хәсрәт белән ва­кыт әрәм итеп ят­мыйк. – Таһир ха­ты­нын ку­е­ны­на бө­те­реп ал­ды, кай­нар ты­ны белән
Әл­фи­я­нең ба­шын әйлән­дер­де, иреннә­ре ка­гыл­ган бер җир­не
өт­тер­де дә ян­дыр­ды. Әл­фия ире­нең көч­ле кул­ла­рын­да, аның
наз­ла­вы­на шәм бу­лып эре­де…
Икен­че көн­не кич­ке як­та күк йө­зен ка­ра бо­лыт кап­лап
ал­ды, кай­да­дыр ка­ты яшен яшьнә­де. Яң­гыр баш­лан­ган­чы
дип, Та­һир Ил­дус­лар­га кит­те, тик Ил­дус өйдә юк иде, Та­һир
кай­тып ма­ши­на­сын ал­ды да, авыл чи­тендә­ге зи­рат­ка юнәлде. Ул килгәндә Ил­дус бер­ни бул­ма­ган­дай, җил-да­выл­ны да
сиз­мичә, ты­ныч кы­на уты­ра иде.
– Ил­дус, әйдә кай­тыйк, да­выл килә, без­не Әл­фия көтә, – дигәч кенә ба­шын күтә­реп күккә ка­ра­ды, берсүз­сез
то­рып, Та­һир­га ияр­де. Алар кай­тып күп тә уз­ма­ды, боз ява
баш­ла­ды, күк йө­зе кап-ка­ра бул­ды.
Зур өй эчендә ты­ныч, як­ты һәм ямь­ле иде, өй эченә тәмле бә­леш исе та­рал­ган. Бө­те­не­се чо­лан тәрәзә­сеннән тыш­та
ко­тыр­ган боз­лы яң­гыр­ны күзәт­теләр.
– Ха­рап итә игеннәр­не, – дип куй­ды Та­һир, – аза­гы
хәер­ле бул­сын. Мун­ча әзер, бә­леш пешкән­че, әйдә­гез, юынып чы­га­быз. Ил­дус, әйдә син дә бергә, – дигәч, Ил­дус аңа
ияр­де. Ма­лай­лар­ны кул­тык ас­ты­на кыс­ты­рып мун­ча­га йөгер­деләр, авыл җи­рендә яң­гыр ва­кы­тын­да мун­ча керүдән дә
рәхәт нәрсә юк. Мун­ча­дан чык­кач, Әл­фи­я­нең тәм­ле бә­ле­шен
аша­ды­лар, ба­ла­лар­ны йок­лар­га са­лып, өчәүлә­шеп бик озак
сөйлә­шеп утыр­ды­лар.
– Ил­дус, әйдә, мон­да эшкә кер, теләсәң, бал­та ос­та­сы булып эшләр­сең. Без бит си­ңа бүлмә дә әзерләгән идек, шун­да
то­рыр­сың. Син мон­да бул­саң, ми­ңа да рәхәт, кү­ңе­лем ты­ныч
си­нең өчен. Әле өйлә­нер­сең, ба­ла­ла­рың да бу­лыр, әле, дустым, җир җи­мер­теп эш­ли­без дә яши­без. – Та­гын әллә нин­ди
план­нар кор­ды­лар, кич уты­ру­ны ут сү­неп кенә тук­тат­ты – котыр­ган җил-да­выл­ның эше бул­ды бу­гай. Яң­гыр, җил-да­выл
төн буе ко­тыр­ды да ко­тыр­ды.
Иртән исә чалт аяз бу­лып ко­яш чык­ты. Бергәлә­шеп коймак белән чәй эч­теләр дә Ил­дус үзлә­ренә, Та­һир идарәгә
кит­те. Авыл­да ут юк, кай­да ни бул­ды икән?
Элект­рик­лар­ның бер­се Чал­лы­га ку­нак­ка киткән, икен­чесе кичә туй­да йө­реп, бү­ген ая­гын­да көчкә ба­сып то­ра иде.
Та­һир шу­ны ияр­теп, өзек­лек­не тик­ше­рергә чы­гып кит­те.
Олы юл белән авыл ара­сын­да бер ба­га­на­ның чы­бы­гы менә
өзеләм дип то­ра, элект­рик Әнәс­нең исә ба­га­на ба­шы­на
менәр­лек хә­ле юк. Та­һир үзе менәргә бул­ды. Ин­де ял­гап бетер­дем дигәндә генә Та­һир ка­ты итеп кыч­кы­рып җибәр­де,
аны дер сел­кетә баш­ла­ды. Та­һир кыч­кы­ра-кыч­кы­ра ян­ды,
тар­ты­шып се­ңерлә­ре өзел­де, чәчлә­ре ян­ды. Ас­та тор­ган
Әнәс кур­ку­дан ни кыч­кы­ра, ни ярдәм итә ал­ма­ды, акы­лы­на
зә­гыйфь­лек килгән ке­шедәй, акы­рып ча­бып йө­ри баш­ла­ды.
Та­һир кыч­кы­ру­дан да тук­та­ды, Әнәс бер­ни эш­ли ал­ма­ды.
Юл­дан үтеп бар­ган ма­ши­на хәл­не аң­лап, авыл­га ашык­ты.
Әнәс истән авып ба­рып төш­те, аның ба­шын­да­гы чә­че ап-ак
иде. Бу хәбәр­не ишетүгә, авыл хал­кы Та­һир яны­на то­рып
чап­ты. Ул ка­ра кү­мергә әйләнгән, тирә-як­ка көйгән ит, ян­ган
чәч исе та­рал­ган. Та­һир­ны кү­реп, авыл ирлә­ре баш ки­емнәрен битлә­ренә кап­лап, үк­сеп ела­ды­лар.
Су сө­ле­ге ке­бек ир­нең шу­лай көтмәгәндә үл­үе бө­тен
авыл­ны аяк­ка бас­тыр­ды. Та­һир­ның көйгән иткә әйләнгән
гәүдә­сен боль­ни­ца­га алып кил­деләр, ха­лык җы­ел­ды, Әл­фиягә әй­тергә кем ба­ра, дип, бер-бер­сенә ка­ра­ды­лар, тик беркем­нең дә йөрә­ге җитмә­де.
…Га­риф аб­зый иртән­ге эшлә­рен бе­тергәч, Та­һир­лар­га
ба­рып, онык­ла­рын сөеп кайт­мак­чы бул­ды. Боль­ни­ца ягы­на
йө­гергән ха­лык­ны кү­реп, ни бул­га­нын бе­лергә теләп, ул да
шун­да бо­рыл­ды. Бер көтү ха­лык аңа юл ачып читкә тай­пылды. Га­риф аб­зый җы­е­лып ела­ган ха­лык­ка ка­рап:
– Ни бул­ды, ник елый­сыз? – дип тук­тап кал­ды, кем­дер
та­гын да ныг­рак үк­сеп елап җибәр­де. Га­риф аб­зый үзенә
текәлгән күзләргә ка­рап, ни­дер си­зенгәндәй ал­га ат­ла­ды.
Шул­чак кар­шы­сы­на баш та­биб ки­леп чык­ты, «әйдә, Га­риф
аб­зый, эчкә ке­рик», дип аны алып ке­реп кит­те.
– Син, Га­риф аб­зый, ка­ра­ма, йөрә­гең күтәрмәс, – дигәч,
Га­риф аб­зый­ның йө­зеннән кан кач­ты, тезлә­ре бө­ге­леп куйды.
– Кем, кемгә ни бул­ган? – ди­де ул кал­ты­рап.
– Та­һир, – ди­де та­биб, ба­шын иеп.
– Ни бул­ган Та­һир­га, кая ул?
– Баш­та менә бу да­ру­ны кап, ан­нан яны­на ке­рер­без, –
дип, та­биб көчләп дигәндәй авы­зы­на да­ру кап­тыр­ды, ан­нан
Та­һир ят­кан бүлмәгә алып кер­де. Га­риф аб­зый ак җәймә­не
ачып ка­ра­ды, йө­зеннән кан кач­ты, ак­рын гы­на идәнгә шу­ып
төшә баш­ла­ды. Аны тиз генә күр­ше бүлмәгә кер­теп сал­дылар.

Дәвамы бар

Зифа Кадырова